Пісьменнік Андрусь Горват: «Нас фарміруе не вёска і не горад, а ўнутраны космас»

Квіткі на спектакль «Радзіва Прудок», які рэжысёр Купалаўскага тэатра Раман Падаляка паставіў паводле аднайменнай кнігі Андруся Горвата, разабралі хутчэй, чым квіткі нават на топавыя матчы чэмпіянату свету па футболе. «Большой» парадаваўся добраму густу суайчыннікаў і запрасіў на адкрытую размову аўтара дзённіка. З Горватам мы сустрэліся пасля травеньскага перадпаказу спектакля і не атрымалі адказ толькі на адно пытанне: чаму ён выдаліў сваю старонку з «Фэйсбука». Не атрымалі, бо не пыталіся — Андрусь самаліквідаваўся з сацсеткі крыху пазней.

Горват

ХТО:	пісьменнік, журналіст, былы дворнік Купалаўскага тэатра
ЧАМУ:	уся рэдакцыя настроена на хвалю «Радзіва Прудок»
ЗВЯРНУЦЬ УВАГУ НА ВЫРАЗ:	«Парыж сцягнуў людзей з розных бакоў, тут немагчыма адчуваць сябе чужым: нават у Прудку бывае, што я не адчуваю сябе сваім, а ў Парыжы такога няма»

— Ці сталі сацсеткі, на ваш погляд, літаратурай, і ці патрэбны сучасным чытачам класічныя літаратары?

— Думаю, што адно другому не перашкаджае: літаратарура можа нараджацца як на паперы, так і ў інтэрнэце. У кожнага аўтара ёсць свой зручны інструмент, а можна і сумяшчаць: штосьці запісаць анлайн, штосьці пакінуць у нататніку. Нават адзін твор можа фарміравацца рознымі спосабамі — няма аніякіх правілаў.

— Але для пісьменніка галоўнае — аўдыторыя, а ў сеціве яна больш шырокая, чым у кнігарнях…

— Аўдыторыя з’яўляецца апасля, усё ж першапачатковая задача аўтара — напісаць твор. У сацсетках чытачоў можна прыцягнуць у працэсе ўзнікнення твора, можна адсочваць, што ім больш падабаецца, але ў гэтай з’явы два бакі. Бо, на мой погляд, аўтар павінен пісаць не тое, што хоча пачуць аўдыторыя, а менавіта тое, што ён мае сказаць. І, калі аўтар з большага цягнецца за падабайкамі, гэта даволі небяспечна і можа паўплываць на якасць твора. Калі стаў такое заўважаць за сабой, адразу дыстанцыраваўся і пачаў пісаць мастацкі тэкст больш закрыта. Аўдыторыя перашкаджае, дае ілжывыя ўстаноўкі: яна можа правакаваць, каб я вырашаў яе праблемы, адпавядаў яе густам, але мая задача найперш выказацца самому — не хачу ісці на правакацыі.

— Чытачу вельмі лёгка паверыць у тое, што вы вясковы жыхар, у той жа час складана ўявіць некаторыя гарадскія літаратурныя імпрэзы без вашага ўдзелу. Па чым вясковым сумуеце ў горадзе, і чаго гарадскога не хапае ў вёсцы?

— У горадзе мне не хапае сваёй зямлі: каб быць цалкам шчаслівым, мне патрэбны кавалак зямлі, дзе я магу пасадзіць дрэвы, кусты. Я вельмі люблю гэта рабіць, таму ў новых раёнах, якімі прыгожымі яны б ні былі, мне некамфортна.

— Вы ўжо працавалі дворнікам, можна ўладкавацца, напрыклад, садоўнікам у нейкім таварыстве ўласнікаў і сумяшчаць прыемнае з карысным…

— Мне гэтага мала: трэба выходзіць з хаты і бачыць далёка лес, поле, неба. Прычым хачу бачыць гэта кожны дзень. Але пры гэтым я люблю прыязджаць у Мінск, бо мяне таксама сфарміравала і гарадская культура. Люблю кавярні, натоўп людзей, у якім можна схавацца, — у вёсцы гэта не атрымоўваецца. Я навучыўся сумяшчаць вясковае і гарадское жыццё і таму адчуваю сябе камфортна.

— Што самае складанае ў жыцці на вёсцы? Што вы рабілі, каб вас прымалі за свайго?

— Калі я пераехаў, у першы час у мяне чамусьці была такая ўстаноўка, што мушу быць цалкам вясковым, каб мяне не адрознівалі, прымалі ў свой калектыў. Таму ў нейкі момант я надзеў маску, прыкідваўся сваім хлопцам: рабіў цяжкую вясковую працу, гатаваў у печы, даставаў ваду з калодзежа і грэў у бітонах — далучаўся да вясковай першабытнасці. Праз год-два мая гарадская натура перамагла: зараз ствараю камфорт, каб адначасова карыстацца дабротамі вёскі і горада — раблю, як мне зручна.

Вядома, што там я не свой і сваім не буду. У вёсцы жывуць людзі іншага складу, і там я хутчэй аўтар-назіральнік і разумею, што шчыльнага кантакту не атрымаецца. Мне падабаецца роля «мая хата з краю» — так адчуваю сябе найбольш утульна. Тое ж самае, дарэчы, і ў літаратуры: не лезу ў цэнтр — люблю свабоду, назіраць збоку.

Пісьменнік Андрусь Горват

— Напэўна ў вёсцы не абыходзілася без канфліктаў. Можаце прыгадаць самыя запамінальныя?

— Яшчэ да выхаду кнігі, калі быў не вельмі папулярны ў сацсетках, я напісаў, што жанчына, у якой браў малако, была п’янай. Змяніў яе імя, для мяне гэта быў толькі персанаж — не было мэты пакрыўдзіць ці абразіць чалавека. Потым высветлілася, што на вёсцы некаторыя сачылі за мной праз гарадскіх дзяцей: і сын той жанчыны, які вучыўся ў горадзе, гэта прачытаў, пасля чаго да мяне прыйшоў разбірацца яе муж. Ледзь не дайшло да мардабою. Я ўсё ўладзіў, але гэта стала для мяне рысай, за якую нельга заходзіць: там жывыя людзі, якія могуць і пакрыўдзіцца.

— Алкаголь на вёсцы — самая сур’ёзная праблема?

— Раней, здаецца, з алкаголем было нармальна, гэта ў апошнія дзесяцігоддзі ён стаў вясковай хваробай. Трэба разумець, што на вёсцы большасць жыхароў — людзі, які не прымалі адукацыю, аказаліся недастаткова здатнымі да сур’ёзных кар’ер. То бок, там застаюцца (можа, і цынічна гэта гучыць) горшыя: тыя, хто не змог пераехаць у горад, але, калі б з’явілася такая магчымасць, хутка гэта зрабіў бы. Таму і алкаголь – распаўсюджаная справа ў такім асяроддзі, хаця я ведаю ў Прудку некалькіх людзей, якія працуюць у калгасе і ўвогуле не п’юць.

— Беларусь даўно хочуць зрабіць турысцкай краінай, ажыццяўляюць для гэтага пэўныя крокі. Пра гэта, напрыклад, сведчыць увядзенне дзесяцідзённага бязвізавага рэжыму для турыстаў з шэрагу краін. Як вы лічыце, ці можа паспрыяць узмацненню пазіцый Беларусі ў гэтым полі пераклад на замежныя мовы «Радзіва Прудок»: з аднаго боку — мастацкага твора, з іншага — твора катэгорыі нон-фікшн, які робіць рэкламу жыцця на Палессі?

— Не думаю, што маю кнігу перакладуць, тым больш, былі пэўныя спробы пра гэта дамовіцца, але перакладчыкі адмаўлялі. Сапраўды, кніга напісана для ўнутранага спажывання і перадаць напісаныя гісторыі іншай мовай немагчыма. Хіба што ўкраінскай: жыццёвыя сітуацыі чымсьці падобныя, можна перайсці на суржык і гуляцца мовамі. Але далей кніга наўрад ці пойдзе. Што да «прывабіць турыстыў», нам проста трэба заставацца самімі сабой. Я толькі вярнуўся з Варшавы, дзе пазнаёміўся з грузінам, для якога перакладалі на рускую мову некаторыя ўрыўкі з маёй кнігі. Ён шмат вандруе, бываў у Беларусі і кажа, што з усіх турыстычных аб’ектаў у нас самыя цікавыя — людзі. Кажа, што такіх нідзе не бачыў: яму спадабаліся адносіны беларусаў адзін да аднога, да людзей іншых нацыянальнасцей, і гэта прыцягвае.

— А што менавіта вам падабаецца ў Беларусі?

— Мне, напрыклад, падабаецца хвойны беларускі лес: ехаць па дарозе ўздоўж яго, бачыць карані, белы пясок, які нідзе больш не бачыў. Некалькі разоў чуў ад беларусаў, якія з’ехалі за мяжу, што ім вельмі не хапае менавіта карціны беларускага лесу.

Яшчэ, калі вандраваў па Заходняй Еўропе і шмат часу праводзіў у дарозе, мне не даставала пейзажу з вясковымі драўлянымі хатамі: мой арганізм на нейкім генным узроўні патрабуе іх бачыць, і калі іх няма, становіцца неспакойна і няўтульна. За мяжой у асноўным мураваныя дамы — рабіць з дрэва там чамусьці не прынята. Нават калі быў у Аўстрыі, вясковая архітэктура якой, як мне казалі, падобная на нашу, з драўляных будынкаў бачыў толькі нейкія гаспадарчыя пабудовы.

Хутка з’явіцца аўтаматызаваная вёска, пабудаваная не на купальскіх ці іншых абрадавых традыцыях. То бок, канфлікты будуць вырашацца не метадам падкідаў адзін аднаму ў агарод і не фальклорнымі звычкамі насылання розных праклёнаў — жыццё будзе існаваць па гарадскіх правілах.

— А якую мэту ставілі перад вандроўкай? Зразумець, што лепш за Прудок нічога няма?

— Я люблю падарожжа як працэсс: увесь час рухаешся, назіраеш за тым, як усё вакол мяняецца. Да гэтага я два гады прасядзеў у вёсцы, і аднолькавасць, якую я ўвесь час бачыў, сезонныя рытуальныя дзеянні, якія пастаянна выконваў (садзіць агарод, збіраць ураджай), пачалі трохі ціснуць. Узнікла адчуванне турмы, пазбавіцца ад якога можна было толькі за кошт руху, узнікнення абставін, да якіх я не мог бы хутка прызвычаіцца. Самае каштоўнае ў гэтым выпадку — адчуванне неразумення, у якой краіне ты знаходзішся, як тут трэба жыць. У выніку я наведаў адзінаццаць краін, нідзе шмат не затрымліваўся, акрамя Парыжу, у якім правёў дзесяць дзён, — напэўна, ён уразіў мяне больш за ўсё.

— Там больш камфортна, чым у Прудку?

— Калі б была мэта паставіць на шалі Прудок і Парыж і выбраць, мусіць, не ведаў бы, што рабіць. Мабыць, месцам жыхарства ўсё ж абраў бы Прудок, але не адмовіўся б мець у Парыжы кватэрку, у якой можна пажыць два-тры месяцы ў год. Парыж прываблівае тым, што там усім і ўсяму ёсць месца. Чалавек па прыродзе сваёй неаднародны, у яго ёсць светлыя і цёмныя бакі, і Парыж дае магчымасць быць розным і пры тым захаваць поўную цэласнасць — тут ёсць адчуванне свабоды, адсутнасць нейкіх папрокаў. Парыж сцягнуў людзей з розных бакоў, тут немагчыма адчуваць сябе чужым: нават у Прудку бывае, што я не адчуваю сябе сваім, а ў Парыжы такога няма.

— А былі ў падарожжы расчараванні?

— Хіба толькі адно — Фларэнцыя. Я вырас на кнігах пра італьянскіх мастакоў — Мікеланджэла, да Вінчы, на казках Джані Радары, і ў мяне сфарміраваўся свой вобраз Фларэнцыі. Я ўяўляў, што гэта месца, дзе людзі шчаслівыя, дзе хочацца жыць, хочацца прачынацца, і, калі я туды прыехаў, — я нічога гэтага не адчуў. Пры гэтым я адкрыў для сябе шмат іншых месцаў у Італіі. Тую ж Венецыю да вандроўкі лічыў перабольшаным брэндам, скептычна ставіўся да рамантычнай карціны, якую стварылі вакол горада, таму не меў аніякіх планаў атрымаць там эмоцыі. Але так здарылася, што трапіў туды позна ўвечары, раніцай быў аўтобус на Аўстрыю, а месца, дзе можна пераначаваць, не было. І я бадзяўся па вулачках Венецыі, змагаючыся з жаданнем паспаць, у выніку атрымалася адна з найлепшых начэй у падарожжы. Гэта была восеньская Венецыя, камфортная па надвор’і, да таго ж пасля дванаццаці ночы людзі чамусьці цалкам знікаюць, і цябе захапляюць цішыня, адзінота і прыгажосць. Раніцай, калі пачаліся турысцкія натоўпы, гэта адчуванне адразу знікла.

— Давайце вернемся ў Прудок. Дачка да вас часта прыязджае?

— Забіраю яе на кожныя канікулы, у тым ліку летнія. Яна, дарэчы, нарадзілася на вёсцы: калі я быў жанаты, мы з жонкай купілі хутар у Валожынскім раёне, ля Ракава — там дачка правяла першыя два гады жыцця. То бок, зараз у яе прыняцце прыроды, вёскі павінна быць на нейкім узроўні аўтаматызму. Але цяпер яна ходзіць у школу ў Мінску, вучыцца камунікаваць з людзьмі ў вялікім горадзе, прытым у яе ёсць вясковае жыццё на канікулах. Мне цікава, што ў выніку з яе атрымаецца.

— Год таму ў нашым літаратурным нумары пісьменнік і філосаф Валянцін Акудовіч паспрабаваў патлумачыць вашу папулярнасць у тым ліку тым, што вы, на яго думку, моцна развярэдзілі настальгію беларусаў. Акудовіч адзначыў, што беларуская вёска толькі ў другой палове ХХ стагоддзя масава пераехала ў гарады і мы ўсе ментальна ў значнай ступені яшчэ вяскоўцы, якія страцілі бацькаўшчыну. Гэты пасыл адпавядае вашым адчуванням?

— Можа, і ёсць частка людзей, якія адгукваюцца на свае дзіцячыя ўспаміны, але кніга не зусім вясковая, ды і ў спектаклі, які паставілі ў тэатры, вёска мала адчуваецца. Мне падабаецца, што купалаўцы не зрабілі з майго твора «Людзі на балоце», хаця можна было падаць і так: «Радзіва Прудок» — даволі гнуткая кніга, можна зайсці з любога боку. Не буду аспрэчваць, што частка аўдыторыі адгукнулася на згубленую меланхолію, але іншай частцы, напэўна, спадабалася зусім іншае. Напрыклад, лёгкасць, з якой можна будаваць сваё жыццё. Калі ехаў у Купалаўскі на прэм’еру спектакля, з Прудка да Калінкавічаў дабіраўся на таксі. Таксіст мне расказваў пра сына, які вучыцца ў Мінску. Ён загадаў сыну, каб той ні ў якім разе не вяртаўся ў Калінкавічы, дзе няма будучыні, а імкнуўся ўсімі спосабамі зачапіцца за Мінск. А побач з таксістам сяджу я, які з’ехаў з Мінска ў вёску і ў тым ліку за конт яе змог рэалізавацца. Таму справа не ў тым, дзе чалавек жыве і пра што піша, нас фарміруе не вёска і не горад, а ўнутраны космас.

Андрусь Горват

— Беларуская вёска адмірае?

— Адмірае архаічная вёска, прыкметы якой я яшчэ паспеў убачыць. Старая традыцыйная вёска дажывае апошнія гады, потым яна не знікне, а стане іншай. Думаю, наблізіцца да стандарту заходнееўрапейскіх вёсак, дзе маленькая розніца паміж гарадскім і вясковым жыццём. Жыхары будуць карыстацца інтэрнэтам, мець усе патрэбныя камунікацыі. Хутка з’явіцца аўтаматызаваная вёска, пабудаваная не на купальскіх ці іншых абрадавых традыцыях. То бок, канфлікты будуць вырашацца не метадам падкідаў адзін аднаму ў агарод і не фальклорнымі звычкамі насылання розных праклёнаў — жыццё будзе існаваць па гарадскіх правілах. Магчымасці для гэтага ёсць, але ў нас планавая эканоміка, якая стварае пэўныя перашкоды для натуральнага развіцця. Але ўсё хутка зменіцца: на вёску прыйдзе камерсант, створыць працоўныя месцы, і вакол гэтага ўжо будуць з’яўляцца новыя культурныя традыцыі. Не калгас мусіць быць цэнтрам, які фарміруе эканамічную частку, а фермерская гаспадарка. Жывое і сапраўднае пачне пераварваць існуючую непатрэбшчыну.

— Калі вы даведаліся пра пастаноўку ў Купалаўскім тэатры, сэрца пачало мацней грукатаць?

— Я наўмысна нічога не абмяркоўваў з купалаўцамі, а ідэя спектакля з’явілася яшчэ ў той час, калі выйшаў першы наклад кнігі. Тады абмяркоўвалася, што спектакль будзе рабіць Мікалай Пінігін на вялікай сцэне, але за пастаноўку вельмі хацеў узяцца Раман Падаляка, і гэта быў такі момант унутранай тэатральнай канкурэнцыі. Я тады вельмі давяраў Раману, назіраў за яго творчасцю з тых часоў, калі працаваў дворнікам у тэатры. Калі Падаляка пачаў пісаць сцэнарый, спачатку спрабаваў звяртацца з пытаннямі, што трэба рабіць, а што –– не. Я адразу сказаў, што ўмешвацца не буду і даю поўную свабоду — яму гэта і было патрэбна. А сам спектакль я ўпершыню ўбачыў толькі на перадпаказе: на рэпетыцыях не быў, пра пастаноўку ведаў не больш за любога інтэрнэт-карыстальніка — прасіў Рому, каб засцярог мяне ад любой інфармацыі.

— Можаце ацаніць спектакль па стэрэатыпнай шкале «хадзіў у кіно, але кніга лепшая»?

— Лепшага няма, проста адбылася асабістая для мяне штука — «Радзіва Прудок» стала арт-аб’ектам: усё пачалося з мемуараў дворніка, потым я вярнуўся праз вёску, праз пошукі космасу і аддаў твор купалаўцам. Кола замкнулася: праект тут нарадзіўся і тут скончыўся, пачаўшы асобна жыць на камернай сцэне. Я станаўлюся свабодным і больш не зацыкліваюся на гэтай тэрыторыі.

— Тым не менш, Горват па-ранейшаму застаецца аўтарам адной кнігі…

— Так ужо казалі тысячу разоў, пакуль так яно і ёсць. Я працую над другой кнігай, але далей нічога казаць не буду — гэта закрытая інфармацыя.

— Якая ў вас мара як у пісьменніка?

— У мяне ёсць мары як у чалавека, пісьменніцтва — нешта іншае.

— І прэміі вам не патрэбны?

— Не. Наадварот, калі будзе другая, трэцяя кнігі, я буду імкнуцца максімальна пазбегнуць усіх гэтых літаратурных працэсаў. Мяне выпадкова засмактала з «Радзіва Прудок», і гэта быў непрыемны вопыт. Некалькі прэмій атрымаў, але вакол усяго гэтага ідуць настолькі разбуральныя працэсы, што атрыманыя грошы таго не вартыя. Мне няўтульна ўнутры літаратурнай братыі, мне не патрэбна прызнанне саюзаў, суполак, дастаткова таго, што ёсць некалькі аўтарытэтных для мяне аўтараў, якія аказваюць маральную падтрымку.

Андрей Горват

— За кошт чаго вы зараз жывеце?

— За кошт продажу кнігі, якая ўвесь час дадрукоўваецца: выйшаў пяты наклад — гэта яшчэ тысяча асобнікаў. Таксама атрымліваю грошы і за пастаноўку: мне заплацілі разавы ганарар за выкарыстанне тэксту, маю пэўны адсотак з кожнага прададзенага квітка на спектакль.

— То бок, у падатковай да вас пытанняў няма?

— Наадварот, у мяне былі да яе пытанні (усміхаецца). У пачатку года прыносіў паперкі, каб мне вярнулі частку сплочанага падатку, бо забралі зашмат.

— У Беларусі цяпер Год малой радзімы. Гэта тое, што нам на гэты час больш за ўсё патрэбна?

— Патрэбным можа быць што заўгодна, усе пытанні, як гэта рэалізоўваць. Калі праз прыму́с, афіцыёз, — выніку не будзе. Усё залежыць ад метадаў, за кошт якіх ідэя будзе дасягацца.

P.S. Пастаноўка «Радзіва Прудок» здзейснена пры падтрымцы кампаніі velcom і Міністэрства культуры РБ.